Ulice, środki komunikacji, internet, sklepy, nie ma miejsc, gdzie jesteśmy wolni od ekspozycji na informacje. Suplementy, kremy, polisy, jedzenie, wartość długu publicznego, rankingi, newsy. Mózg codziennie staje przed wyzwaniem przetwarzania i krytycznej oceny wielu danych. Skąd wiemy, co jest prawdą? W jaki sposób oceniamy częstość lub prawdopodobieństwo konkretnych zdarzeń?
Informacje znane i utrwalone w pamięci
Jednym z kluczowych zniekształceń poznawczych jest wyciąganie wniosków na podstawie łatwości, z jaką pojawiają nam się w głowie przykłady, potwierdzające dane wydarzenie. Nazywa się to heurystyką dostępności. W świecie, gdzie media często skupiają uwagę na wydarzeniach ekstremalnych lub negatywnych, mamy wręcz nadmiar informacji, nasze postrzeganie rzeczywistości może ulec zniekształceniu. Skutkiem tego może być nieproporcjonalne przekonanie o częstości występowania niebezpieczeństw i zagrożeń, co prowadzi do błędów w ocenie ryzyka i decyzjach życiowych. Nasz umysł, wychodząc naprzeciw nieustannemu bombardowaniu informacjami, dąży do uproszczenia rzeczywistości, co często prowadzi do utrwalania w pamięci znanych i powtarzanych informacji, niezależnie od ich rzetelności.
Inne, dziwne i zabawne rzuca się w oczy
Mózg ma naturalną skłonność do zwracania uwagi na to, co nietypowe, niezwykłe, a często i humorystyczne. Dlatego właśnie na ulicy zwracamy większą uwagę na kogoś ubranego inaczej niż większość mijanych osób. Zjawisko to, znane jako efekt von Restorffa, wskazuje, że elementy wyróżniające się z otoczenia są łatwiej zapamiętywane i wywołują silniejsze reakcje emocjonalne. Codziennie jesteśmy wręcz zalewani ogromną ilością danych, stanowią one nadmiar informacji. Memy, filmiki, rolki, piny, posty, wiadomości, serwisy informacyjne. Często te najbardziej absurdalne, komiczne czy szokujące wiadomości przyciągają naszą uwagę i zostają w naszej pamięci. „Aligator w Wiśle”, „tragedia potentata”, „nadciąga klęska”. Paradoksalnie, informacje odbiegające od normy czy oczekiwań mogą być bardziej przekonujące i wpływowe niż te zwyczajne. Wiesz już czytelniku, że nazywamy to błędem poznawczym.
W nadmiarze informacji mózg dostrzega różnicę
Duży obiekt wśród małych będzie wydawał się większy niż w rzeczywistości. Przeciętnego wzrostu osoba stojąca w gronie bardzo wysokich ludzi będzie wydawała się niska. Kontrasty, złudzenia optyczne, wyraziste punkty odniesienia to wszystko wpływa na postrzeganie i jest miejscem, gdzie mózg może się pomylić w ocenie. Czasem korzystamy celowo z takich zabiegów, przykładowo w architekturze czy modzie. Obraz, na którym skupiamy uwagę, jest przetwarzany wraz z otoczeniem, w którym się znajduje. Podobnie działa wysoka cena na metce, która jest przekreślona. Nagle rzecz, którą trzymasz w rękach, nabiera dla ciebie większej wartości, jeśli na metce jest informacja, że kosztowała więcej. Czujesz się jak zdobywca, szczęściarz, jakby ktoś ci coś podarował. Jest tak, nawet jeśli to zwykły zabieg marketingowy i rzecz, którą trzymasz w ręce, nigdy nie była sprzedawana w wyższej cenie.
Pozorny obiektywizm
Uważamy się zwykle za obiektywnych. Zgodnie z teorią dysonansu poznawczego, kiedy napotykamy informacje sprzeczne z naszymi dotychczasowymi przekonaniami lub oczekiwaniami, nasz umysł doświadcza stanu wewnętrznego konfliktu. W sytuacjach, gdy prezentowane informacje nie zgadzają się z naszymi ugruntowanymi poglądami, mózg aktywnie poszukuje rozwiązania tej dysonansowej zagadki. Może to prowadzić do kreatywnego myślenia i poszukiwania nowych rozwiązań, ale równie często skutkuje zjawiskiem zwanym efektem potwierdzenia. Zniekształceniem poznawczym, w którym selektywnie szukamy takich informacji, które potwierdzają nasze wcześniejsze przekonania, a ignorujemy te sprzeczne.
Łatwiej zauważamy wady u innych niż u siebie
Interesujące jest, że większość osób uważa się za mniej uprzedzonych niż przeciętny człowiek, co stanowi swoistą ironię poznawczą. Ludziom łatwo jest dostrzegać, jak uprzedzenia wpływają na oceny i wybory innych, podczas gdy mają trudności z rozpoznaniem tego samego mechanizmu w sobie. Jest to istotne w kontekście szeroko pojętego rozwoju osobistego, gdzie otwartość, zrozumienie i akceptacja własnych uprzedzeń jest kluczowe dla realnej świadomości siebie. Rozwijanie umiejętności krytycznego myślenia i refleksji nad własnymi procesami intelektualnymi może pomóc w rozpoznawaniu automatycznych schematów myślenia, o których możesz przeczytać więcej w workbooku Efekt eksperta i inne błędy Twojego myślenia.
Korzystanie z prezentowanych materiałów nie zastąpi konsultacji z lekarzem, nie służy leczeniu czy diagnozowaniu.
Autor tego bloga doskonale łączy w sobie mądrość erudyty z pasją eksploratora, kreując teksty, które nie tylko edukują, ale również przenoszą czytelnika w ekscytującą podróż po fascynujących obszarach wiedzy.
Pouczająca lektura! Doceniam szczegółowość i dokładność. Szkoda tylko, że niektóre fragmenty są zbyt techniczne dla laików. Mimo to, świetne źródło wiedzy!