Sformułowanie „emocje podstawowe” i nazwisko Ekman przewijają się w bibliografiach chyba wszystkich publikacji naukowych dotyczących uczuciowości w ostatnich trzydziestu latach. Jego badania dotyczyły mimiki, czyli zmian wyrazu twarzy. Mniej zajmował się badaniem, jak przeżywamy emocje. Warto o tym pamiętać chcąc brać za pewnik, że emocje podstawowe to, jak uznano smutek, gniew, zaskoczenie, strach, odraza i radość.
Mimika uwieczniona na zdjęciach
Paul Ekman rozpoczynał badania pod koniec lat 50 tych. Początkowo interesowały go ruchy rąk. Konkretnie badał jak na ich podstawie, można odróżnić pacjentów neurotycznych od cierpiących na depresję psychotyczną. Właściwie poprzez splot kilku zaskakujących wydarzeń rozpoczął badania mające rozstrzygnąć, czy mimika twarzy jest czymś uniwersalnym, czy specyficznym dla danej kultury. Emocje podstawowe nie były wtedy obiektem jego zainteresowań. W konsekwencji rozpoczął badania. Osoby wywodzące się z różnych kultur oglądały zdjęcia przedstawiające różne twarze i mówiły jakie emocje są na nich wyrażone. Zespół Ekmana analizował różne filmy dokumentujące m.in. codzienne życie mieszkańców odizolowanej wioski z Papui-Nowej Gwinei.
Wnioski z wieloletnich badań Paula Ekmana
Stwierdzono, że bez względu na pochodzenie, w podobny sposób, człowiek, rozpoznaje na podstawie mimiki to, co wyraża emocjonalnie druga osoba. Dodatkowo Ekman zaobserwował towarzyszący każdej emocji unikalny wzorzec doznań fizycznych. Przykładowo dla gniewu może to być przyspieszenie tętna, podwyższenie ciśnienia tętniczego, zwiększone napięcie mięśni, uczucie gorąca, przyspieszenie oddechu. Często do dzisiaj utożsamiamy emocje dopiero z tak silnie wyrażonymi reakcjami.
Emocje podstawowe mają uniwersalny wzorzec
Ekman obejrzał tysiące fotografii, dziesiątki tysięcy sfilmowanych osób. Godnym uwagi jest odkrycie, że zmieniając mimikę twarzy, możemy na dziesięć tysięcy sposobów wyrazić to, co czujemy. To znacznie więcej niż można zawrzeć w słowach „emocje podstawowe”.
Ponad to badania Ekmana dowiodły, że są emocje mające uniwersalne formy ekspresji mimicznej. Dokładniej mówiąc są to: smutek, gniew, zaskoczenie, strach, obrzydzenie, pogarda i szczęście.
Zwrócił uwagę, że sygnały tych emocji pojawiają się zaraz po ich „aktywacji”. Przykładowo dla smutku głos staje się nieco niższy, bardziej miękki. Kąciki ust opuszczają się, policzki stają się nieco uniesione ku górze, oczy spoglądają w dół. Dodatkowo powieki mogą być opuszczone, usta mogą być lekko otwarte, a kąciki brwi unosić się w ich środkowej części. Czy zawsze widać wszystkie te zmiany na twarzy?
Smutek można przeoczyć
Wspomnijmy tylko podstawowe czynniki wpływające na okazywanie emocji. Pierwszym może być otoczenie, w którym aktualnie się znajdujemy. Będąc osobą, najbardziej swobodną w okazywaniu emocji, możesz znaleźć się w środowisku, w którym nie chcesz, by ktoś wiedział, co czujesz. Wtedy przejawy automatycznych reakcji emocjonalnych będą bardzo ograniczone, prawie niewidoczne. Tak może się zdarzyć, kiedy przeżywamy coś osobistego, bolesnego. Możesz nie chcieć by by ktoś się o tym dowiedział, na przykład w pracy.
Innym przykładem jest wpojone powstrzymywanie się od okazywania emocji. Wtedy nawet w warunkach sprzyjających wyrażaniu emocji, zmiany wyrazu twarzy będą niewielkie. Reasumując, możesz głęboko przeżywać, jednak brak umiejętności okazania tego, może dodatkowo przedłużać i nasilać Twoje cierpienie.
Mikroekspresje pozwalają rozpoznać emocje
Wytrawny obserwator powie, że nawet jeśli ktoś chce ukryć to, co czuje, to drobne sygnały, wręcz prawie niezauważalne i tak będą widoczne. Tej wiedzy nie możemy wyczytać z książek ani blogów. Potrzebujemy do tego wnikliwej obserwacji i rozwijania w sobie inteligencji emocjonalnej. Wtedy dopiero zaczynamy dostrzegać mikroekspresje, potocznie nazywane niuansami. Ekman opisał mikroekspresje pojawiające się w chwilach, gdy ktoś kłamał. Trudno się dziwić, że zwróciło to uwagę amerykańskich agencji bezpieczeństwa. W wyniku czego badacz otrzymał zaproszenie możliwości współpracy nad ekspresją emocjonalną między innymi przywódców, polityków, szpiegów, zabójców czy oszustów. Ponad to efekty jego prac są cały czas wykorzystywane w wielu dziedzinach.
Dzisiejsze emocje podstawowe
Dziś wiemy, że sposób, w jaki przeżywamy emocje, jest bardzo indywidualny, a widoczne i odczuwane zmiany fizyczne, mogą być dużo mniej spektakularne, niż te wyżej opisane. Człowiek odczuwający złość może mówić spokojnie, nie musi robić się też czerwony na twarzy.
W rzeczywistości świat przeżyć emocjonalnych jest dużo bardziej skomplikowany i pełen odcieni. Jednocześnie pewne przerysowania i uproszczenia służą edukacji i oswajają nas z tematem emocji. Tak właśnie emocje podstawowe zostały przedstawione, w oscarowym filmie animowanym „W głowie się nie mieści”. We wspomnianym filmie przedstawiono pięć emocji jako osobne postacie. Dzięki tej bajce wielu rodziców spotkało się, czasem po raz pierwszy, z tematem przeżywania emocji jako czymś naprawdę istotnym. Możesz pogłębić ten temat również korzystając z workbooka Efekt eksperta.
Pojęcie emocji podstawowych możemy potraktować jako próbę ujarzmienia żywiołu czucia,
który pełen jest zróżnicowania intensywności, nasycenia i wzajemnego przenikania.
Małgorzata Tomaszewska
Korzystanie z prezentowanych materiałów nie zastąpi konsultacji z lekarzem, nie służy leczeniu czy diagnozowaniu.
Tekst został opracowany w oparciu o:
Ekman, P., & Białas, W. (2012). Emocje ujawnione : odkryj, co ludzie chcą przed Tobą zataić, i dowiedz się czegoś więcej o sobie. Helion. (Original work published 2003)
