Umiesz powiedzieć, z czego się składa uczucie rozczarowania, albo czym jest rozżalenie? Jeśli nie, to czytaj dalej. Wiesz już pewnie, że im lepiej znamy wszystkie składowe przeżywanego uczucia, tym lepiej rozumiemy siebie. W tym tekście przybliżymy krótko teorię Plutchika dotyczącą powstawania emocji wtórnych, inaczej nazywanych złożonymi.
To za skomplikowane
Nie martw się zanadto, jeśli nie zapamiętujesz nazwisk wielkich psychologów, myli ci się, co jest pierwszorzędowe, co wtórne, czy masz trudność z nazywaniem tego, co czujesz. Nie musisz wszystkiego wiedzieć. Jeżeli to czytasz, to już robisz dużo, bo to znaczy, że zagłębiasz się w świat emocji. A jest on pełen zagadek, niedopowiedzeń i niuansów. Jestem przekonana, ale to jest oczywiście moje zdanie, że badacze emocji robili swoją pracę z fascynacji tematem, potrzeby zrozumienia skomplikowanego świata emocji, a nie po to, by ktoś za każdym razem mówiąc o emocjach, mówił o ich teoriach i używał określeń, czy są one wtórne, złożone, w pierwszorzędowej czy drugorzędowej diadzie.
Jak powstają emocje złożone czy wtórne?
Wracając do tematu, diada to połączenie dwóch elementów. W tym wypadku dwóch emocji. W rzeczywistości przydatne jest rozumienie emocji (o tym więcej przeczytasz tutaj i tutaj) jako grup. Przykładowo m.in. w zależności od intensywności, czynnika wzbudzającego, czasu trwania, w grupie emocji radosnych znajdziemy:
- miłość,
- ekscytacje,
- szczęście,
- dobry humor,
- sympatię.
To oczywiście nie wszystkie pokrewne radości uczucia. Mam nadzieję, drogi czytelniku, że nie masz mi za złe tych dygresji. Uznałam, że mogą być pomocne w zrozumieniu tematu.
Diada to para
Plutchik zauważył, że połączenie emocji z dwóch grup podstawowych, a do takich zaliczył radość, zaufanie, strach, zaskoczenie, smutek, wstręt, złość i oczekiwanie (bycie w gotowości), daje emocje wtórne, czy złożone, bo taka nazwa też funkcjonuje w literaturze. Bez wątpienia mając przed oczami, model graficzny teorii emocji Plutchika, łatwiej jest go zrozumieć. Na rysunku na ciemno zaznaczone się emocje, które Plutchik nazwał podstawowymi. Dodatkowo niebieskim łukiem połączono ze sobą emocje podstawowe w pary, czyli diady.
Pierwszorzędowa diada
To mieszanina emocji, które na diagramie są obok siebie.
Drugorzędowa diada
Trzeciorzędowa diada
Przeciwstawność
Nie dochodzi do powstania połączenia, diady. To sytuacja konfliktu emocji.
Na diagramie Plutchika radość jest umieszczona pomiędzy wyczekiwaniem a zaufaniem. Odpowiednio po połączeniu z każdą z nich z osobna daje w diadzie pierwszorzędowej optymizm/wiarę i miłość.
Poczucie winy i pycha - czy mają coś co je łączy?
Radość tworzy diadę drugorzędową ze strachem i złością. Powstaje odpowiednio poczucie winy i pycha/duma.
Należy brać pod uwagę, oczywiście, że w zależności od natężenia i proporcji emocji podstawowych (wg tego modelu) stan emocjonalny, którego doświadczamy, ma różne nasilenie. Osoba, która poczuje jednocześnie „dużo” radości z domieszką „małej ilości złości” może poczuć tak maleńkie ukłucie zranienia dumy, że niewprawne oko nawet tego nie dostrzeże. Jednak jeśli poczuje „dużo” złości, a uczucie radości będzie jedynie domieszką, metaforycznie to ujmując, będzie jak kropelka w wannie, to uniesie się dumą. Nawet może skończy nagle rozmowę albo po prostu odejdzie. Jednak kropelka wzbudzonej radości pozwoli po ochłonięciu z emocji na powrót do rozmowy, może powiedzenie o swoim uczuciu a może zaśmianie się z siebie.
Tropimy dalej składowe uczuć
Nikt w praktyce, poza literaturą fachową nie określa uczuć jako diady. Raczej też w języku potocznym nikt nie będzie mówił o tym, że odczuwa emocje wtórne czy złożone. Piszę o tym jednak z nadzieją, że takie spojrzenie pozwoli Ci dostrzec poziom złożoności stanów emocjonalnych i wzbudzi zainteresowanie zachodzących w Tobie reakcji emocjonalnych. Przykładowo, można podejść do tego jak do rozbioru zdania w języku polskim albo do mieszania kolorów, czy tworzenia wykresu funkcji matematycznych.
W diadzie trzeciorzędowej, stosując dalej pojęcia Plutchika, radość tworzy zachwyt w połączeniu z zaskoczeniem, jak również niezdrową, chorobliwą fascynację, gdy towarzyszy jej uczucie wstrętu. Tym ostatnim uczuciem można wyjaśnić, dlaczego niektórzy ludzie pomimo „nutki obrzydzenia” nie mogą się oderwać od oglądania filmików z wyciskania pryszczy, iskania skóry z pasożytów czy wylęgania się larw.
Jak się łączą emocje przeciwstawne?
Pozostaje jeszcze jedno wzajemne ustawienie emocji w diagramie Plutchika, to jest naprzeciw siebie. Twórca tej koncepcji zwrócił uwagę, że jednoczesne ich odczuwanie nie prowadzi do powstania jednorodnego uczucia, czyli jak pisałam wcześniej emocji wtórnej czy złożonej. Żeby lepiej to wytłumaczyć, posłużę się analogią do mieszaniny niejednorodnej. W takiej mieszaninie jesteśmy w stanie łatwo odróżnić poszczególne składniki. Opisywane wyżej diady emocji miałyby w tym porównaniu odpowiednik mieszaniny jednorodnej. Dużo trudniej w niej odróżnić poszczególne składniki, zwłaszcza jeśli próbujesz nowego smaku/uczucia po raz pierwszy. Wtedy dłużej się zastanawiasz i degustujesz, by wyłuskać pojedyncze nuty smakowe. A w przypadku perfum nuty zapachowe.
Gorycz/słodko-kwaśny to połączenie smutku i radości, chyba nikt nie ma wątpliwości, że to trudne do przeżywania uczucie.
Praktyka samoświadomości
W załączniku znajdziesz tabelkę diad/emocji wtórnych/złożonych, czyli po prostu bardziej skomplikowanych uczuć dotyczących radości. Mam nadzieję, że będzie dla Ciebie pomocna w lepszym zrozumieniu Twoich własnych przeżyć.
Odczuwanie w jednym czasie emocji będących swoim przeciwieństwem,
jak radość i smutek
może prowadzić do konfliktów wewnętrznych.
Małgorzata Tomaszewska
Korzystanie z prezentowanych materiałów nie zastąpi konsultacji z lekarzem, nie służy leczeniu czy diagnozowaniu.
Tekst został opracowany w oparciu:
Semeraro, Alfonso, et al. “PyPlutchik: Visualising and Comparing Emotion-Annotated Corpora.” PLOS ONE, vol. 16, no. 9, 1 Sept. 2021, p. e0256503, https://doi.org/10.1371/journal.pone.0256503.
Plutchik, Robert. Emotion, a Psychoevolutionary Synthesis. Harpercollins College Division, 1980.
